Davor Lazarević, istoričar: „Datum oslobođenja Pirota samo jedan od povoda za ozbiljno proučavanje istorije Drugog svetskog rata“
Ovih dana se navršava 79 godina od okončanja trogodišnje okupacije Pirota koju je vršila bugarska fašistička uprava, počev od kraja aprila 1941. godine pa do početka septembra 1944. godine. Tokom tog mučnog perioda dešavala se intenzivna bugarizacija stanovništva i nasilno nametanje velikobugarske ideje o takozvanim „Zapadnim krajevima“ čiji je sastavni deo, između ostalih, trebalo da bude i pirotski kraj. Dan oslobođenja Pirota se 1945. slavio 9. septembra, već naredne godine tadašnja lokalna vlast je promenila datum i od 1945. pa do 1961. godine se proslavljao 10. septembar, da bi nakon toga usledila još jedna promena i vezivanje ulaska partizanskih snaga u grad za 8. septembar 1944. godine.
„Kada o tome govorimo treba stalno podsećati javnost da suočavanje ondašnjih Piroćanaca sa tako izraženim osvajačkim pretenzijama Bugarske mnogima od njih nije bilo prvenac, već se to dešavalo treći put u vremenskom rasponu kraćem od prosečnog ljudskog veka. Zbog toga su se stariji jako dobro sećali nemilih događaja, zločina i modela bugarizacije koji su obeležili prvu okupaciju Pirota 1885. godine, a oni mlađi su sa nemirom evocirali nedrage uspomene na bugarsku upravu u varoši od 1915. do 1918. godine. Kada to imamo u vidu onda nam je jasno da su duboko narušene odnose dva susedna naroda sa hipotekom neprijatne istorije ratova i okupacija, strahote Drugog svetskog rata samo iznova afirmisale kao takve. U tom kontekstu je ponovni susret sa Bugarima na kućnom pragu za prosečnog Piroćanca iz 1941. godine morao biti jeziva stvar ali i neka vrsta istorijske retraumatizacije uz otvoreni nagoveštaj repeticije najgorih iskustava iz kolektivnih pa i ličnih sećanja“ – kaže istoričar, Davor Lazarević.
On podseća da je to uz činjenicu da se Pirot našao unutar bugarske, a ne nemačke okupacione zone nemerivo uticalo na karakter i lokalne osobenosti okupacije, a posredno i na sve što se u Pirotu odigralo od 1941. pa do 1944. godine. „Nažalost, mi tu složenost vremena i „spratove“ istorije iz perspektive od blizu osam decenija teško možemo da spoznamo pa po inerciji linije manjeg otpora se najčešće opredeljujemo za uprošćene, medijske, pa ako hoćete i krajnje laičke procene svega što se tokom rata dešavalo. Tome je prilično kumovao i pozniji postratni narativ komunističke ideologije koji je za potrebe propagande „secirao“ istoriju nudeći je onankvom kakva je ona trebala da bude iz vizure elita koje su kreirale vrednosti epohe. Danas znamo da je istorijska realnost bila mnogo kompleksnija i neuporedivo koloritnija od crno-belih postavki rata kakvima smo svedočili, barem neki od nas, odrastajući uz jugoslovenske partizanske filmove, serijal „Otpisani“ ili stripove „Mirko i Slavko“. Takvo guranje odabrane faktografije u gotovo mitološko pakovanje kreiralo je javno mnjenje koje je nekoliko decenija odbijalo bilo kakvu mogućnost za nova gledišta pri tumačenju istorije Drugog svetskog rata. Tek po raspadu SFRJ kritička istoriografija je otvorila drugačije perspektive u proučavanju skrajnutih, bolnih, nepodobnih ali i svih ostalih aspekata Drugog svetskog rata u Jugoslaviji“ – kaže Lazarević.
Na lokalu se sa otvorenijim pristupom ratnoj tematici krenulo još obazrivije i mnogo kasnije nego na nivou države. Lszarević kaže da su istoričari tek odnedavno u prilici da sveobuhvatnim sagledavanjem dostupne arhivske građe pišu istoriju Pirota u Drugom svetskom ratu koja bi trebalo da bude u velikoj meri lišena emocija, ideologija, političkih potreba, ličnih sudova i svih drugih „zakrivljenja“ koja izobličavaju činjenice sačuvane u dokumentima koji su, posle osam decenija, jedini merodavni svedoci svega što se dešavalo.
„Koliko je potreba za ozbiljnim istraživanjem donekle nužna i koliko su neke činjenice na „klimavim nogama“ opstale do danas, najbolje govori i datum koji obeležavamo kao dan oslobođenja Pirota. Naime, prva proslava tog dana se desila 1945. godine i tada se slavio 9. septembar. Već naredne godine tadašnja lokalna vlast je promenila datum i od 1945. pa do 1961. godine se proslavljao 10. septembar, da bi nakon toga usledila još jedna promena i vezivanje ulaska partizanskih snaga u grad za 8. septembar 1944. godine. Do danas, „zavrzlama“ oko izbora datuma nije u potpunosti razjašnjena ali je uprkos tome 8. septembar ostao jedan od najvažnijih simbola u modernoj istoriji Pirota čija suština nije sporna i ona ide u slavu slobodarskog i antifašističkog duha ljudi sa ovog prostora koji se nisu mirili sa bugarskom okupacijom i bili spremni da za slobodu polože svoje živote. Zbog toga, ali i zbog činjenice da se naredne godine obeležava punih 80 godina, tematika Drugog svetskog rata u Pirotu, bi trebalo da se nađe među prioritetima u istraživanju lokalne istorije“ – istakao je, istoričar, Davor Lazarević.
Foto: Istorijski Arhiv Pirot